“Precisamos agir democraticamente, dialogar e discordar, pois, do embate de idéias e palavras, surge a verdade em toda sua pureza. O que não podemos, nem devemos é travar discussões estéreis e rancorosas, difamar, ofender e denegrir os fatos.”Rafael Dandréia - 1972

NOTA: Os comentários anónimos só serão publicados após aprovação de NECS

25 de julho de 2011

Turtulia sobri ofisializason di Kiriolu

“NECS”/NSKS – Núkliu di Studantis Kabuverdianu di Setúbal, organiza na pasadu diâ dizasais di Julhu, na Asosiason Kabuverdiana di Setúbal, un tertúlia sobri Kiriolu Kabuverdianu i si Ofisializason. 

Armindo Tavares, sendu pursor di Linngua Kabuverdiana na Skóla Superior di Idukason di Setúbal, minis atxa pur ben kunbida-l pa e bai modera dibati.
Kusa komesa banda di kuatu óra di tardi, purlonga ti sérka di oitu óra di noti. Enbóra stadu di féria, maior párti di alunus dja ka sta na rizidensia di studanti, mas kau staba kuazi ti-bóka. Staba sérka di trinta algen ta sisti.

“Thiago de Barros”, un studanti di “Jeston di Rukursu Umanu”, kabuverdianu di kel ilha ki, sima Xines ten difikuldadi na fla “bá bu téra”, es, es ten difikuldadi na manda un mudjer pa da ratu (di konputador) klika, na kualidadi di mediador/organizador, komesa pa fla tudu algen ki staba la mantenha i agradese alguns prizénsa sima, purinzenplu, di turtulianu di Lisboa, Dr. “Suzano Costa”. Dispos di e fase aprizentason di paziguador, e da-l kinzi minotu pa N fase enkuadramentu di tema.

Organizador sujeri ki dibati faseda na purtuges, oliás, dja e tenba el anunsiadu na “face Book”. Nu entantu, purmeru kusa ki moderador fase, kantu N toma palavra, e le un stratu di Jornal “Expresso das Ilhas” di 27/04/2011, undi ki ta fla:
— “na kongresu di Kuadrus di Diáspora realizadu resentimenti na Mindelu, alguns kongresista apela pa proibidu uzu di lingua kabuverdianu na trabalhus di Kongresu ku alegason ma so purtuges ki e língua ofisial”.


Sigidamenti, e fase un splanason sobri prubulemátika di kiriolu, si pertinensia i si valor sosial i kultural na meiu di nos kumunidadi; sobri difikuldadi di si ofisializason pabia di interpretason ki kada jurista ta fase di artigu novi di nos konstituison. Sgotadu kinzi minotu, abridu nskrison pa kenha ki kre poi ses kiston. Na purmera rónda di nskrison, ki kada intervenson ka podia duraba más ki tres minotu, poku algen inskreve. Dja, na sugundu rónda, kuazi tudu algen da ses nomi, es fla ma es ka staba ku kalku na papiaba pamodi ma si éra na purtuges, es ka ta xintiba avontadi.

Peranti tudu algen ki staba la, txaskan kuatu staba kóntra ofisializason di kiriolu, mas ninhun ka konsigi sustenta ses argumentu.

“David Monteiro” un jove studanti di Injenhariâ Informátika, éra un di es. E komesa ku leitura di un artigu di Diklarason Universal di Diretu Umanu, traduzidu na kiriolu: - “Tudu gentis ta nasi libri y igual ku se dignidadi y ku ses diretu. Es nasi ku intelijensia y ku konsiensia y es debe ten pa kunpanheru spritu di morabeza”. Dispos e purgunta: -  “kenha ki ta papia si?” Pa el, kel textu li ka ta ntendedu na otus ilha, indumenu pa algen ki é di la más pa norti (Barlaventu) kontu txeu diferensa di purnúnsia. Pur isu, pa el, na Kabu Verdi izisti más di ki un kiriolu. I e atxa ma kiriolu ka ten kondison pa ofisializadu i, e pidi pa da-l sinku inzenplu di vantaji ki Ofisializason di Kiriolu ta tarse pa Kabu Verdi i kabuverdianus.

“Adilson Correia”, un otu jove studanti di kursu di Injenhariâ Informátika, ki ben la di Portu Santiagu, konsedju di Santa Krus, fla i e ripiti más di ka-sa-kantu bes, ma ofisializa kiriolu na Kabu Verdi é kiria xinfrin pa poi géra entri kabuverdianus. E rakonhese ma e ten gravi prubulema na dumina purtuges, tantu skrebedu komu papiadu, mas ma si ofisializadu kiriolu… adios purtuges. Ma kiriolu é más sinplis, di manera ki si e mandadu pa e skodje, e ta skodje kiriolu. E rapika un-bes ma letra “C” ten ki izisti na Alfabetu Kabuverdianu, pamodi ma el é ka ta dimiti pa “Correia” di si nomi skrebedu ku “K”.

“Gilberto Tavares”, tanbe alunu di Injenhariâ Informátiku, rafila ku bóka raganhadu ma e ka ta seta ofisializason di kiriolu, pamodi ma língua ofisial di tudu kabuverdianu é purtuges. E kistiona falta di purparason di pursoris i di propi skóla pa nxinadu mininus. E fla ma e ka sa ta odja un pursor ta konsigi splika na kiriolu, nen livru di skóla ta ser traduzidu pa kiriolu. “Ki varianti ki ta ofisializadu? Kes-otus ilha más pikinoti ka ten vós na asuntu”?

Na es ondia di kóntra es ta da brasada, “Mario Semedo” atxa, tanbe, ma ofisializason di kiriou ka ten lójika pamodi ma kes ilhas di maior sprison, sima pur inzenplu, Sonvisenti ku Praia, ta nguli kes-otu moku. I e ponta Fogu ku Djarmai, kumu di kes ki si ka tadjadu, badiu ta konsumi-s fepu-ka-fika.

Dja, pa “Denise Pereira”, studanti di Injenhariâ Biomédika, atxa ma ofisializason di kiriolu é un inperativu, enbóra é ka un pursésu ki ta fase faxi. É stranha alguns riason ki e ten txekadu, subutudu na algen di Sonvisenti ki ta fla ma es ka ta obi telejornal na varianti di Santiagu (badiu) pamodi ma es ka ta ntende nada. Pur isu, e atxa ma antis di tomadu kualker midida, debe fasedu trabadju di kasa. Debe obidu populason, kiriadu ikipa alargadu i spisializadu na kiston, ki ka debe ser so pulítikus ku fidjus di nho ku nha, mas sin, ma debe baskudjadu konsensu pa ki ninhun varianti nen ilha ka fika pujilikadu, ninhun ka fika favorisedu. E atxa inda, ma é ka justu si, di faktu, pegadu txaskan na un varianti, fladu: “a partir di gosi, tudu kabuverdianu ten ki ta papia kel varianti li”.

“Felismina Mendes", Prizidenti di Asosiason Kabuverdiana di Setúbal, enbóra ki é a favor di ofisializason di kiriolu, e kistiona falta di material, sima livru, pur inzenplu, pa sirbi di suporti pa futurus trabadju di investigason. E kistiona inda si, ku ofisializason di kiriolu, ka ta poi en kóza kes óbras literárius skrebedu pa nos skritoris, subutudu pa rapasis di Klaridadi. E fla inda, ma e ta spéra ki kiriolu ka ta ben bonbu riba’l kósta di purtuges pa da ku el na txon... pa tirsidja-l. E fla ma kuadrus ki Kabu Verdi ten atualmenti, prende ses skóla, ses dotrina ku ses katikéza na purtuges; fase ses kursu tudu na purtuges. Ma ku ofisializason di kiriolu, dandu el un statutu más altu ki di purtuges, más di metadi di populason di Kabu Verdi ta bira analfabetu.

“Dery Spencer”, studanti di Jeston di Sistema di Informason, konkorda ku tudu kusa ki Filismina fla i, e kirsenta ma ofisializa kiriolu é un trabadjon, pamodi ma ten mutu poku trabadju di investigason i, ka ten dukumentu ofisial sufisienti sobri matéria. E konsidera “ALUPEC” (AK) un nstrumentu fundamental pa ranka ku si materializason, mas ma purmeru debe kobadu kaboku ben kobadu, ntudjadu ben ntudjadu, kunsa fasedu paredi, pa da kasa pa moradu. E difende un studu jeral i purfundadu, ki ta purmeti valia i fla kál varianti ki midjor ta da kauberdianus ku stangu, sen kontu di “pulitikisi” nen di “bairismu”. Na fin e purgunta: “o-ki ofisializadu kiriolu, modi ki ta fasedu pa e spadjadu dentu di sosiadadi ku skóla? I, ki apoiu ki Governu ten dadu pesoas ki sa ta kati-kati pa poi kiriolu riba la”? I, e purgunta paziguador si, na kes sinku livru ki dja e publika, tudu skrebedu na kiriolu ku na purtuges, si Governu da-l algun djuda. E fla tanbe, ma e odja na Internet na http://videos.sapo.pt/oJ8dd6UrVrzFs6UgyCdI, ma paziguador ganha “Konkursu Literáriu Pedru Kardozu 2010” na valor di mil i duzentus kontu, ma e ka dadu i dadu otu algen.

"João Varela", Injinheru Mekániku, alunu di Pós-Graduason na Eronótika, kuazi di fórma poétika, rakatxa pé na txon difende kiriolu sima si nomi ki si pai ku si mai po-l. E fla ma sima lei ta obriga un pai pa poi si fidju un nomi, pa rejista-l i pa kuda del, ma Kabu Verdi sta obrigadu na da kiriolu valor komu si língua ofisial. “Sima nha mai ku nha pai rejista-m Kabu Verdi sta tanbe obrigadu na rejista si língua maternu. Kusas ten ki siperadu. É ka so pamodi dja nu tene língua purtuges ofisializadu ki ta stroba-nu di ofisializa nos kiriolu”.

“Suzano Costa”, dotorandu en Sensia Sosial, Umanu i Jurídiku-Pulítiku fla ma ofisializa kiriolu é un fórma di rakonhese-l si identidadi i da-l omesmu statutu ku língua purtuges. E fla ma língua purtuges, sima nos kiriolu tanbe, é nos patrimóniu stóriku. Ma kualker kabuverdianu sta na si diretu di konxe tudu varianti di si téra, prende-l i valoriza-l, sendu para tal, debe tem un nórma padron pa si izekuson. I, es nórma dja izisti, e txoma Alfabetu Kabuverdianu (AK). E fla ma timenti kiriolu ka ofisializadu, kabuverdianus ta xinti limitadu na izerse ses sidadaniâ.

“José Maria Duarte”, alunu di Jeston di Rukursus Umanu, fla ma kiriolu éra pa dja staba ofisializadu ka di oxi. Ma si kiriolu ofisializadu, é sima ki Governu da prémiu pa artistas kabuverdianu, ku si kultura ki é rai-di riku i meresedor di ser interpretadu, en pé di igualdadi, na kiriolu sima na purtuges.

"Katia Soares", studanti di Kumunikason Sosial, fla ma Kabu Verdi komemora ontordiâ, trijésimu-sextu aniversáriu di si dipendensia, mas ma inda e ka ta konsidera-l totalmenti dipendenti, timenti e ka rakonhese si língua materna ofisialmenti. E ngaba "Na Boka Noti" di Tome Barela i e rakumenda kolegas pa adikiri livrus na kiriolu i le, di-zimola.

Savy, un jove la di Praia-mariâ, ki dja kore mundu txeu, Oropa kuazi moku-kafika, Áfrika, un bon txabasku, fla ma na Dakar, na Olanda o na otu párti di mundu, purtuges ka ta sirbi kabuverdianus pa nada. Ma si nu prende skrebe i papia nos língua, napundi ki nu bai nu ta kumunika ku nos patrixu sen kanhenhi. Ma kiriolu sta spadjadu pa tudu beleku'l mundu i, si nu prende skrebe nos kiriolu, nu ta kebra kes barera ki ta tdodje-nu di ntende kunpanheru. Kiriolu ta ser pa nos sima ingles pa kumunidadi internasional. E fla ma kiriolu debe nxinadu i, kel-o-ki turistas bai Kabu Verdi debe atxa material ki ta leba-s a interesa na prende i valoriza kiriolu.

Mas, di entri tudu intervenson ki fasedu, tistimunhu di "Dirce Alves", un jove studanti di Jeston di Rukursus Umanu, natural di Portu Novu, foi u-ki más marka nos unidadi nasional. E fla ma kantu e txiga dentu txon di Purtugal, ma e ka ta ntendeba ningen o-ki papiaba. El éra uniku ki benba di Santanton. Mas ma gosi, non so é ta pusebe fepu sen ninhun difikuldadi, e ta papia na tudu varianti kuazi.

Dja kuazi na fin, moderador fase ramatu di tudu kiston ki kolokadu duranti dibáti. E trasa un pikenu stória di trabadju fetu pa valoriza kiriolu, komesandu pa papia di: Kulókiu di Mindelu, ki fasedu na 1979, undi aprovadu un alfabetu ki dispôs dexa di uzadu; surjimentu di “ALUPEC”, (Alfabetu Unifikadu pa Skrebe Língua Kabuverdianu), ilaboradu diâ 31 di Maiu di 1994, pa un grupu di pesoas skodjedu, entri es, Manel Vega, Alisi Matu, Dulsi Duarti, Iduardu Kardozu, Ines Britu, Djuze Luis Ofer Almada i Tome Barela da Silba; diâ 20 di Julhu di 1998, “ALUPEC” aprovadu na Konsedju di Ministru, pa sirbi di mudelu spurmental pa sinku anu; na 2005, “ALUPEC” foi rakonhesedu pa Governu komu sistema viável pa skrebe kiriolu. E fla tanbe ma kiriolu dja dura ta tentadu skrebedu i, pa algen di kuazi tudu ilha di Kabu Verdi. Na 1885, Ntoni di Pala Britu, di Djabraba, prizenta si régra modi ki ta skrebedu pa e fase un gramátika di kiriolu ki ta papiadu na Ilha di Santiagu; tanbe, Baltazar Lopi da Silba, di Sanikulau, skrebe fla: “kandidatura di kiriolus di Sotaventu (indumenu kel di Santiagu) sta na purmeru lugar, pabia di si rikeza vokáliku, rikeza es ki ta kontrasta ku kes-otus konsuantis skizitu, ruzultanti di violentus sínkopi vokáliku ki ta karakteriza kiriolus di Barlaventu, indumenu di Santanton.

Kantu turtulia kaba, nu bai moku djanta na un rastoranti na Setubal, na meiu di tóki ku muzika o vivu i, algun minís kanta propi, algun di-nos pila nos pé di badju.

Armindo Tavares

Sem comentários:

Enviar um comentário